නිවැරදි ධර්මය සැමදා විද්‍යමාන නොවේ..... අධර්මයෙන් එය වැසීයමින් පවතී......
මල්වතු මහාවිහාරීය කාරක සංඝ සභික
අනුරාධපුර ශ්‍රි ලංකා භික්ෂු විශ්ව විද්‍යාලයේ
බෞද්ධ හා පාලි අධ්‍යයන අංශයේ
ජේෂ්ඨ කථිකාචාර්ය,
දර්ශනපති
වැලිවිට සෝරත නා හිමි
බුදුරජාණන් වහන්සේ පිරිනිවන් පෑමට පෙර සිදු කරන ලද අධිෂ්ඨානයක ප්‍රතිඵලයක් වශයෙන් බුදුරජාණන් වහන්සේගේ ධාතූන් වහන්සේ සත්නමක් ඉතිරිව සෙසු සියලු ධාතූන් වහන්සේලා කුඩා කැබලිවලට පත්වූ බවත්,දළදා හාමුදුරුවන් වහන්සේ පිළිබඳව ඉතිහාසයෙහි සඳහන් වෙයි.
එම ධාතූන් වහන්සේ සත්නම ලෙස සතර දළදා වහන්සේ ,ලලාට ධාතූන් වහන්සේ , අකුධාතූන් වහන්සේලා දෙනම පිළිබඳවත් එම සතර දළදා වහන්සේ වැඩ සිටින ස්ථාන පිළිබඳවත් තොරතුරු මහා වංශය, දළදා වංශය, දාඨා වංශය, දාඨා ධාතු වංශය, දළදා සිරිත යන වංශ කතා සාහිත්‍යයෙහිත් දළදා සිරිතෙහිත් සඳහන් වෙයි. එම තොරතුරුවලට අනුව සතර දළදා වහන්සේලා වැඩ සිටින ස්ථාන පිළිබඳවත් සඳහන් වෙයි. එක් දළදා වහන්සේ නමක් තිදස පුරයෙහි සිළුමිණි සෑය නමින් හඳුන්වන සෑයෙහි තැන්පත් කර තිබෙන අතර අනෙක් දළදා වහන්සේ නාග ලෝකයෙහිත් , අනෙක් දළදා වහන්සේ ගන්ධාර දේශයේ බ්‍රහ්ම දත්ත මහ රජතුමාට ඛේම මහරහතන් වහන්සේ විසින් බාරදුන් බවත්, අනෙක් දළදා වහන්සේ ලංකාද්වීපයෙහි වැඩ සිටින බවට තොරතුරු හමුවෙයි. වර්තමානයෙහි සෝමවතී චෛත්‍ය රාජයාණන් තුළ තැන්පත් කර ඇත්තේ එම දළදා වහන්සේ ලෙස සැළකෙයි. ජීවමාන බුදුරජාණන් වහන්සේ ලෙස සලකන වම් දළදා වහන්සේ මහනුවර ශ්‍රී දළදා මාලිගාවෙහි වැඩ සිටී.
එම දළදා වහන්සේ ලංකාද්වීපයට වැඩම කිරීමට මත්තෙන් බුදුරජාණන් වහන්සේගේ චිතකයෙන් ඉවතට වැඩම කරවාගෙන ඛේම මහරහතන් වහන්සේ විසින් කළිඟු පුරයේ බ්‍රහ්ම දත්ත රජතුමාට බාරදුන් බව සඳහන් වෙයි. මිථ්‍යා දෘෂ්ටිකයෙකු ලෙස බ්‍රහ්ම දත්ත රජතුමා කටයුතු කරනු ලැබුවත් , දළදා වහන්සේ විසින් සිදුකරන ලද ප්‍රාතිහාර්යයන් පදනම් කරගෙන දළදා වහන්සේ විසිතුරු මාලිගාවක තැන්පත් කළ බව සඳහන් වෙයි. ඒ බ්‍රහ්ම දත්ත රජතුමාගේ පටන් හත්වන රාජ පරපුර දක්වාම දළදා වහන්සේට කළ යුතු පුද පෙළහර සිදුකළත් ,පසුකාලීනව රාජ්‍ය කළ ගුහසීව රජු දළදා පූජාව පිළිබඳව එතරම් උනන්දුවක් දක්වා නැති බවට තොරතුරු ලැබෙයි. ඇමැතිවරුන් හා මහජනතාව විසින් දළදා වහන්සේ උදෙසා කරන ලද පුද පුජාවන් වූ නගර අලංකරණය කරමින් නගර මධ්‍යයේ කරන ලද මණ්ඩපයක දළදා වහන්සේ වඩා හිිඳුවා දළදා පූජාවන් කළ බවට තොරතුරු ලැබෙයි. ගුහසීව රජතුමා දළදා පූජාව කෙරෙහි තමාගෙන් සිදුවුණ ප්‍රමාදය වටහාගෙන දළදා මණ්ඩපයට ගොස් දළදා වහන්සේ කමා කරවාගෙන පූජාවන් පවත්වන්නට යෙදුන බවත් එම අවස්ථාවෙහි දළදා වහන්සේ ප්‍රාතිහාර්යයන් පෑබවත් සඳහන් වෙයි. එම ස්ථානයට පැමිණි ගුහසීව රජු “මාගේ හිස මුදුනෙහි දළදා වහන්සේ පිහිටන” ලෙසට කළ අධිෂ්ඨානයට අනුව දළදා වහන්සේ අහසට පැණ නැගී ගුහසීව රජතුමාගේ හිස මුදුනෙහි වැඩ සිටි බව සඳහන් වෙයි. අධික සතුටට පත් ගුහසීව රජු දළදා වහන්සේ තමාගේ මාලිගාවට වැඩමවාගෙන ගොස් තැන්පත් කර පුද පූජාවන් පැවැත්වූ බවට තොරතුරු සඳහන් වෙයි. අනතුරුව මිථ්‍යා දෘෂ්ටිකයන්ගේ බස් ඇසූ පාණ්ඩව රජු ගුහසීව රජුට සහ බෑණනුවන්ට දළදා වහන්සේ තමා ළඟට වැඩමවා ගෙන එන ලෙස අණකරන්නට යෙදුන බවත්,දළදා වහන්සේ දකින්නට සැලස්වූ අවස්ථාවෙහි ප්‍රතිහාර්යයන් පෑ ආකාරය සඳහන් වෙයි. එම අවස්ථාවෙහි දළදා හාමුදුරුවන් වහන්සේ රුවන් කරඬුවෙන් මෑත්ව ආකාශයට පැන නගිමින් රක්ත වර්ණ රශ්මි මාලාවන් විහිදුවමින් සඳරැසක් මෙන් මුළු නුවර නගරයම ඒකාලෝක කරමින් නැවත ගිනි කඳක් ලෙස දිළිසෙමින් නොයෙක් ආකාරයෙන් ප්‍රාතිහාර්ය පෑබව සඳහන් වෙයි.
එම අවස්ථාවෙහි රජුගේ බෑණනුවන් අතිශය සතුටට පත්ව ම්ථ්‍යා දෘෂ්ටික අදහස් ඉවත දමමින් තිසරණයෙහි පිහිටමින් නිරතුරුව දළදා වහන්සේට පුද පූජාවන් පැවැත්වූ ආකාරය සඳහන් වෙයි. ඉන් අනතුරුව ගුහසීව රජු තමාම දළදා වහන්සේ වැඩමවාගෙන පාණ්ඩව රජුඉදිරියට ගිය අවස්ථාවෙහි මිසදිටුවන්ගේ බස් අසාසිටි පාණ්ඩව රජු දළදා වහන්සේ ගිනිවළකට දැමිය යුතු බවට ගුහසීව රජුට නියෝග කරන්නට යෙදී ඇති බවට තොරතුරු සඳහන් වෙයි. මිසදිටුවන් එය ක්‍රියාවට නැංවීමට උත්සාහ කරන විට දිළිසෙන ගිනි අඟුරුමතින් පැණ නැඟුන දළදා හාමුදුරුවන් වහන්සේ නෙළුම් කෙමියක් මත වැඩ හිඳීමින් සුදු බුදු රැස් විහදුවමින් ප්‍රාතිහාර්ය පාන්නට යෙදුන බව සඳහන් වෙයි. ඒ අවස්ථාවෙදී මිථ්‍යා දෘෂ්ටිකයන්ගේ බස් අසමින් පාණ්ඩව රජු නැවත වතාවක් දළදා වහන්සේ කිණිහිරයක් මත තබා යකඩයකින් ගසන ලෙසට නියෝගයක් ලබාදී ඇත.එම අවස්ථාවෙහි දළදා වහන්සේ කිණිහිරෙහි ගිලී සිටි බැවින් කිණිහිරෙන් මෑත් කරන්නට කිසිවෙකුටත් හැකිියාවක් ලැබී නැති බව තොරතුරු සඳහන් වෙයි. අනේපිඬුසිටුතුමාගේ හත්වන පරමිපරාවෙහි සිටි සුභද්‍ර සිටුවරයා එම ස්ථානයට පැමිණ සිදුකළ සත්‍ය ක්‍රියාවෙන් අනතුරුව දළදා වහන්සේ කිණිහිරෙන් මුදවාගත් බව සඳහන් වෙයි. එම කාරණාව පාණ්ඩව රජු දැනගත් පසු මෙය සුභද්‍ර සිටුවරයාගේ මායාවක් මත සිදුවන්නට ඇති බවට මිථ්‍යා දෘෂ්ටිකයන් ප්‍රකාශ කළ පසු පාණ්ඩව රජු සුභද්‍ර සිටුවරයාට දළදා වහන්සේට වෙනත් ප්‍රාතිහාර්යක් දක්වන්ට හැකියාව තිබෙනවාද? යන ප්‍රශ්නය පැන නැගූ අවස්ථාවෙහි සුභද්‍ර සිටුවරයා සුවඳ පැන් පිරුණ පාත්‍රයකට දළදා වහන්සේ වැඩමවූවාට පසු හංසයෙකු දියෙහි පාවෙනවා හා සමානව දළදා වහන්සේ ප්‍රාතිහාර්ය පාමින් දියෙහි කරකැවෙන්නට පටන් ගත් බව සඳහන් වෙයි.
එයින් සතුටට පත් නොවූ මිථ්‍යා දෘෂ්ටිකයන් නගර මධ්‍යයෙහි හාරන ලද වළකට දළදා වහන්සේ දමා පස් දමමින් ඇතුන් ලවා පාගවා හිර කරදමන්නට නියෝග කළ අවස්ථාවෙහිත් වළෙන් පැණ නැඟුන දළදා හාමුදුරුවන් වහන්සේ රිය සකක් පමණ නම් වූ නෙළුමක් මතට වැඩම කළ අවස්ථාවෙහිම සැදැහැවතුන් තම ආභරණ ගලවාදමා පූජා කරමින් , මල් පූජා කරමින් දළදා හාමුදුරුවන් වහන්සේට සාධුකාර දෙමින් , ගෞරව කළ බවත් සඳහන් වෙයි. සියලු ප්‍රාතිහාර්යයන් වංචාසහගත ලෙස ප්‍රයෝග කරමින් ක්‍රියා කරනවාය යන ප්‍රකාශය, මිථ්‍ය දෘෂ්ටිකයන් විසින් දැක්වූ පසු නැවතත් දළදා වහන්සේ ජරාව පිරුණු දුඟද හමන අගලකට දැමූ බව සඳහන් වෙයි. එම අවස්ථාවෙහිත් දළදා හාමුදුරුවන් වහන්සේගේ ප්‍රාතිහාර්යයන් පෑවත් එම සියලු ප්‍රාතිහාර්යයන් දක්නට ලැබුණත් එයින් කිසිවකින් පහැදීමට පත් නොවූ පාණ්ඩව රජු දළදා වහන්සේ තමා සතු කරගැනීම සඳහා ගුහසීව රජු සමඟ යුද්ධයකට පැමිණි බව සඳහන් වෙයි. ගුහසීව රජු තමා යුද්ධයෙන් පරාජය වුවත් , දළදා වහන්සේ සිංහලද්වීපයට වැඩමවාගෙන යන ලෙස බෑණනුවන් වන දන්ත කුමරුටත් දියණිය වූ හේමමාලාවන්ටත් නියෝග කර ඇත. එම රජුගේ දියණිය වූ හේමමාලාවත් බෑණනුවන් වූ දන්ත කුමරු රජු යුද්ධයෙන් පරාජය වන බව දුටු අවස්ථාවෙහි දළදා වහන්සේ රැගෙන බ්‍රාහ්මණ වේශයක් මවාගෙන ලක්දිවට වැඩම කරන්නට යෙදුන බව මහාවංශය, දළදා වංශය, දාඨා වංශය ආදී වංශ කතාවල සඳහන් වෙයි.ඒ ආකාරයෙන් බුදුරජාණන් වහන්සේගේ සතර දළදා වහන්සේලාගෙන් වම් දළදා වහන්සේ ඉන්දියාවේදී කළ ප්‍රාතිහාර්යයන් පිළිබඳව අපට සඳහන් කළ හැකියි.
දළදා වහන්සේගේ අසිරිය
ක්‍රි.ව. තුන්වන සියවසෙහි රාජ්‍ය කළ කීර්තී ශ්‍රී මේඝවර්ණ රජතුමාගේ රාජ්‍ය කාලයෙහි හේමමාලාවන් සහ බෑණනුවන් වන දන්ත කුමාරයාත් බ්‍රාහ්මණ වේශයක් මවාගෙන දළදා හාමුදුරුවන් වහන්සේ ලංකාවට වැඩමවාගෙන එන අවස්ථාවෙහි, ගිමන් හැරීමේ අදහසින් එක්තරා ගඟක් සමීපයෙහි නැවතී දළදා හාමුදුරුවන් වහන්සේ ගඟ ඉවුරෙහි වැලි දාගැබක තැන්පත් කරමින් මදක් විෙවික ගත් බව සඳහන් වෙයි.
එම අවස්ථාවෙහි අහසින් වැඩම කළ මහ රහතන් වහන්සේ නමක් වැලි දාගැබෙහි බුදුරැස් විහිදෙන අයුරු දැක එම ස්ථානයට වැඩම කරමින් වන්දනා කර ඒ අසල ගිමන් හරිමින් සිටි හේමමාලා සහ දන්ත කුමරු යන දෙදෙනාගේ තොරතුරු විචාරා ඇත.ලක්දිවට යන ගමනේදී යමිකිසි කරදරයක් උවදුරක් සිදු වුවහොත් තමන් වහන්සේ සිහිපත් කරන ලෙසට මතක් කිරීමෙන් අනතුරුව රහතන් වහන්සේ වැඩම කළ බව සඳහන් වෙයි. අනතුරුව නාග ලෝකයෙන් පැමිණි පණ්ඩුහාර නාග රාජයා දළදා හාමුදුරුවන් වහන්සේ ගිලගෙන තමන්ගේ නාග භවනයට රැගෙන ගිය බවත් කරඬුව සහිත දළදා හාමුදුරුවන් වහන්සේ නොදුටු දන්ත කුමාරයා හා හේමමාලා යන දෙදෙනා රහතන් වහන්සේගේ නම සිහිපත් කළ පසු උන්වහන්සේ නැවතත් නාග ලෝකයට වැඩම කර දළදා කරඬුව වඩම්මවාගෙන ඇවිත් නැවතත් දළදා වහන්සේ බාර කර ඇත. දළදා හාමුදුරුවන් වහන්සේ ලක්දිවට වැඩම කරන අවස්ථාවෙහි මහ මුහුදෙහි නැව් නැඟී ගමන් කරන අවස්ථාවෙහි වටේ තිබෙන රළ පහර සියල්ලක්ම සන්සිඳී ගිය බවත්, නැව වටකරගෙන නාග ලෝකයෙහි සිටි නාගයන් පිරිසක් හත් දිනක් තිස්සේම මල් පූජා කරමින් ආරක්ෂා කරමින් ගමන් කළ බවට තොරතුරු ලැබෙයි. ඉන් අනතුරුව කීර්තී ශ්‍රී මේඝ වර්ණ රජතුමා දළදා වහන්සේ බාරගැනීමෙන් පසු සුදු බුදු රැස් විහිදුවමින් දළදා වහන්සේ පාන ලද ප්‍රාතිහාර්ය දැක සිංහාසන මස්තකයෙහි වඩා හිදුවා සුදුමල් පූජා කරමින් පුද පූජා සිදු කරන අවස්ථාවෙහිත් ප්‍රාතිහාර්ය පාමින් රජතුමාගේ සිත් සතන් පහදවන්නට කටයුතු කර ඇත.
ඉන් අනතුරුව අනුරාධපුර යුගයෙන් පසු දළදා හාමුදුරුවන් වහන්සේ රාජ්‍යයෙන් රාජ්‍යයට රැගෙන ගිය බවට තොරතුරු අනාවරණය වෙයි. පොළොන්නරු රාජධානි සමයෙහි රජවරුන් අතර රාජ්‍ය පාලනය පිළිබඳ විවිධ ආරවුල් ඇතිවුණ අවස්ථාවෙහිදීත් සතුරු බලයන් පරාජයට පත්කරමින් රාජ්‍ය බලය ලබාගත් මහා පරාක්‍රමබාහු රජතුමා තමන්ගේ රාජ්‍ය බලය සම්පූර්ණ වන්නේ දළදා හාමුදුරුවන් වහන්සේ තමන් සමීපයෙහි වැඩසිටියහොත් බවට සිතමින් සිටින අවස්ථාවක සුගලා දේවිය දළදා වහන්සේ දකුණු පළාතට වැඩම කරමින් තිබුණත් , දළදා හාමුදුරුවන් වහන්සේ නැවත වැඩමවා ගෙන ඒමට කටයුතු කර ඇත. ඒ අවස්ථාවෙහි දළදා හාමුදුරුවන් වැඩමවාගෙන පෙරහර යන මාර්ගයෙහි අකාල මහා වැස්සක් ඇදහැලෙන්නට පටන්ගත් බව සඳහන් වෙයි. ඒ අවස්ථාවෙහි රජතුමා මා විසින් සිදු කරනු ලබන්නේ යහපත් ක්‍රියාවක් නිසා එම පෙරහර කිසිම බාධාවකින් තොරව වැඩමකරන්න හැකියාව ලැබිය යුතු බවට කරනු ලැබූ සත්‍යක්‍රියාවකට අනුව දළදා හාමුදුරුවන් වහන්සේ වඩින මාර්ගය හැරුණු කොට පිටතින් පමණක් වැසි වසිමින් මඟ දෙපස තිබුණු දූවිලි ඉවත්කරමින් පෙරහර පවත්වන්නට හැකි ආකාරයෙන් ප්‍රාතිහාර්ය පෑ බව සඳහන් වෙයි. දඹදෙණි යුගයේ රාජ්‍ය කළ දෙවන පණ්ඩිත පරාක්‍රමබාහු රජතුමා දළදා වහන්සේට සියලු පුදු පූජාවන් පවත්වන්නේ තමන් වහන්සේට කිසියම් ප්‍රාතිහාර්යක් දක්වන්නේ නම් පමණක් යැයි කියමින් කරන ලද ඉල්ලීමට අනුව ඒ අවස්ථාවෙහිදීම දළදා හාමුදුරුවන් වහන්සේ අහසට පැන නැග දස දිශාවම ඒකාලෝක කරමින් බුදුරජාණන් වහන්සේගේ රූපය මවමින් රජතුමාගේ අතටම වැඩම කළ බවට තොරතුරු ලැබෙයි. ඒ වගේම එම රජතුමාගේ රාජ්‍ය සමයෙහි මහා නියඟයක් හටගෙන ශශ්‍ය,ධාන්‍ය සියල්ලම විනාශව දුර්භික්ෂයක් ඇතිවුණ අවස්ථාවක රජතුමා නාථ මෛත්‍රී ආදී දෙවිවරුන්ට පූජාවන් පවත්වමින් පිරිත් දේශනා කරමින් දළදා හාමුදුරුවන් වහන්සේ මහත් හරසරින් පෙරහරේ වඩම්මවමින් මහා වැසි වසින්නටය කියා අධිෂ්ඨාන කළ අවස්ථාවෙහිත් මහ වැසි ලැබී ගංඟා වැව් අමුණු පිරී ඉතිරී සියලු ධාන්‍යයෙන් ආඩ්‍යව සමෘද්ධිමත් වීමට පටන්ගත් බව අනාවරණය වෙයි.ජීවමාන බුදුරජාණන් වහන්සේ වූ දන්තධාතූන් වහන්සේ
" දළදා ප්‍රදර්ශන පවත්වන අවස්ථාවලදීත්, දළදා පෙරහර පවත්වන අවස්ථාවලදීත් අනිවාර්යෙන්ම වැස්ස ලැබෙන බව මහජනතාව අතර විශ්වාසයක් පවතී. එම තත්ත්වය අපට වර්තමානය තුළ ඉතාම හොඳින් දැකගන්නට ලැබෙන අවස්ථාවන් නැතිවා
නොවෙයි'
අසිරිමත් දළදා හාමුදුරුවන් වහන්සේ මහනුවරට වැඩම කිරීමෙන් අනතුරුව කීර්ති ශ්‍රී රාජසිංහ රජතුමා අතිශයින් පැහැදීමට පත්ව නිතරම දළදා වහන්සේට පුද පූජාවන් පවත්වන්නට කටයුතු කර ඇත.
එතුමා රජ මාලිගාවෙහි රාජභෝජන සියල්ලක්ම දළදා හාමුදුරුවන්ට පුදමින් පුද පූජාවන් පවත්වමින් කටයුතු කරන අවස්ථාවක මම මේ ආකාරයෙන් පූජාවන් පවත්වනවා.දළදා හාමුදුරුවන් පෙර ප්‍රාතිහාර්ය පා තිබෙන බව අසා තිබුණත් , දළදා හාමුදුරුවන්ගේ කිසිම ප්‍රාතිහාර්යයක් මට දක්නට ලැබුණේ නැහැ යනුවෙන් කම්පාවට පත්ව ඇත.
දළදා හාමුදුරුවන් වහන්සේ වැඩ සිටින කුටියට බුද්ධ පූජාව රැගෙන යන අවස්ථාවෙහිදී දොර විවෘත කරනවාත් සමඟම දන්ත ධාතූන් වහන්සේගේ කුටිය සුදු බුදුරැස් විහිදුවමින් සම්පූර්ණයෙන් ඒකාලෝක වී තිබෙන අයුරු රජතුමාට දක්නට ලැබීමත් සමඟ රජතුමා පැළඳ සිටි සියලු රාජාභරණ පූජා කරමින් තමන් ඉතාම ආසාවෙන් වවාගෙන සිටි රැවුල කපා මුසුන්නාවක් ලෙස බුදුරජාණන් වහන්සේට පූජා කළ බව සඳහන් වෙයි. එම මුසුන්නාව වර්තමානයෙහිත් දළදා හාමුදුරුවන් වැඩ සිටින මාලිගාවෙහි තබා තිබෙන අතර රජතුමා තම රැවුල මුසුන්නක් ලෙස භාවිත කරනු ලැබුවේ දළදා වහන්සේ වැඩ සිටින කුටිය අතුගෑම සඳහා බවත් ඒ තරම් ශ්‍රද්ධාවන්තකමක් මේ රජතුමාට තිබුණ බව දළදා ඉතිහාසයෙහි සඳහන් වෙයි.
මහනුවර රාජධානිය බිඳවැටීමෙන් අනතුරුව යටත්විජිත යුගයක් බවට පත්වුණ අවස්ථාවෙහිදී ඉංග්‍රිසීන් විසින් ක්‍රි. ව. 1918දී පෙරහර පැවැත්වීම ආදී කටයුතු තහනම් කරන්නට යෙදුන නිසා එම පෙරහර නොපැවැත්වුවත්, දළදා මැදුර පරිශ්‍රය තුළ පෙරහර පවැත්වීමට කටයුතු කර ඇති බවට තොරතුරු අනාවරණය වෙයි. 1918 සිට 1929 තෙක් අවුරුදු 11ක් දක්වා කාලය තුළ පෙරහර තහනම් කර තිබුණ නිසා මේ රට තුළ එම කාලයෙහි මහා දුර්භික්ෂයක් හටගෙන මිනිස්සු පීඩාවට පත්ව කෑම බීම හිඟව පැවතුණ අවස්ථාවක, දළදා වහන්සේ ප්‍රදර්ශනය නොකළ නිසාත්, දළදා හාමුදුරුවන්ට පුද සත්කාර නොකරන නිසාත්, මේ ආකාරයෙන් දුර්භික්ෂයක් පැවතෙන බවට සඳහන් කරමින් සිංහල බෞද්ධ ප්‍රධානීන් සහ ජන ගංඟාවන් විසින් උද්ඝෝෂණයක් පවත්වා ඇත. ඊට පසුව ඉංග්‍රිසී පාලකයන් දළදා හාමුදුරුවන් වහන්සේට කළ යුතු පුද සත්කාර කිරීම සඳහා නැවතත් අවසරය ලබාදී ඇත. ඉන් අනතුරුව දළදා හාමුදුරුවන් වහන්සේ දළදා මාලිගාවෙන් පිටතට වැඩමවා දළදා වහන්සේ ප්‍රදර්ශනය කරමින් පෙරහරක් සිදුකළාට පසු මහා වැස්සක් වසිමින් මුළු රටම තෙත් වී ගිය බවත් එම අවස්ථාවෙහිදි ගංගා ඇළ දොළ වැව් අමුණු සියල්ලක්ම පිරී ඉතිරිලා යන ආකාරයෙන් මහා ප්‍රාතිහාර්යයක් පාමින් දෙගොඩතලායාමට ඉඩ සැළැස්වූ බවත් , එම වර්ෂාව දළදා වතුර නමින් ඉතිහාසයෙහි ද සඳහන් වෙයි. ඒ අනුව ඉංග්‍රිසි පාලකයන් පවා දළදා හාමුදුරුවන් වහන්සේ පිළිබඳව පැහැදී අතිශයින්ම ප්‍රාතිහාර්ය දක්වන දළදා වහන්සේ නමක් බවට පිළිගෙන ඇත. දළදා ප්‍රදර්ශන පවත්වන අවස්ථාවලදීත් දළදා පෙරහර පවත්වන අවස්ථාවලදීත් අනිවාර්යෙන්ම වැස්ස ලැබෙන බව මහජනතාව අතර විශ්වාසයක් පවතී. එම තත්ත්වය අපට වර්තමානය තුළ ඉතාම හොඳින් දැකගන්නට ලැබෙන අවස්ථාවන් නැතිවා නොවෙයි. ඒ ආකාරයෙන් බුදුරජාණන් වහන්සේගේ චිතකයෙන් ලබාගත් වම් දළදා වහන්සේ ඉන්දියාවේදීත් ,ලංකාෙවිදීත් විවිධ ප්‍රාතිහාර්යය පෑ බව ඉතිහාස ගත තොරතුරුවලින් අනාවරණය වෙයි.
දළදා වහන්සේගේ ප්‍රාතිහාර්යයන් පිළිබඳ තොරතුරු එවැනි ආකාරයෙන් සඳහන් වන අතර දළදා වහන්සේ ශ්‍රී ලංකාවට වැඩම කළ දින සිට රජවරුන්ගේත් , සාමාන්‍ය මහජනතාවගේත් ගෞරවයට හා පූජාවට ලක්වූ වෙනත් පූජනීය වස්තුවක් පිළිබඳව සඳහන් කිරීමේ හැකියාවක් නැහැ. ඒතරම් වටිනා ජාතික වස්තුවක් ලෙස දළදා හාමුදුරුවන් වහන්සේ නම් කළ හැකියි. මිහිඳු මහරහතන් වහන්සේ ලංකාවට බුදු දහම රැගෙන ඒ මෙන් අනතුරුව ලංකාවේ බුදු දහම සම්බන්ධයෙන් තිබුණ ජාතික වස්තුවක් ලෙස දළදා හාමුදුරුවන් වහන්සේ සඳහන් කළ හැකියි. කීර්්තී ශ්‍රී මේඝවර්ණ රජතුමා ඇතුලු රජවරු කිහිප දෙනෙක්ම වරින් වර මුළු ලංකාද්වීපයෙහිම දළදා වහන්සේට පුද පූජා පැවැත්වූ බවට මහා වංශයෙන් හා සෙල්ලිපි වල තොරතුරු සඳහන් වෙයි. එම නිසාම දළදා වහන්සේගේ ගෞරවනීය තත්ත්වය ආරක්ෂා කළ අයුරු ඒ ආකාරයෙන් සඳහන් කළ හැකි වෙයි. දළදා වහන්සේ ලංකාවට වැඩම වුදා සිට ජීවමාන බුදුරජාණන් වහන්සේ වශයෙන් සලකාගෙන වර්තමානය දක්වාම විවිධ පුද පූජාවන් පැවැත්වීම සිදුකරයි. කීර්ති ශ්‍රී මේඝවර්ණ රජතුමා දළදා හාමුදුරුවන් වහන්සේ වැඩම කළ දවසේ සිට පවත්වන ලද පුද පූජාවන් පිළිබඳව දීර්ඝ විස්තරයක් මහා වංශයෙන් දැනගත හැකියි. එතුමා දළදා පෙරහර පවත්වා සියලු දෙනාගේම ගෞරවයට හා පුද පූජාවන්ට පාත්‍රවන ආකාරයෙන් ආරක්ෂාකර ගෙන පැමිණි බව සඳහන් කළ හැකියි. ඒ සමඟම දළදා හාමුදුරුවන් වහන්සේ වෙනුවෙන් කරන ලද පෙරහර සම්බන්ධව එකල ලංකාවට වැඩම කළ චීන දේශාටක භික්ෂුවක් වන පාහියන් භික්ෂුන් වහන්සේ විසින් උන්වහන්සේගේ වාර්තාවල මේ ආකාරයෙන් සඳහන් වෙයි.” රජතුමා දළදා ප්‍රදර්ශනයට දින දහයකට පෙර දිවීමට සමත් රජතුමාගේ සේවකයෙකුට රජ ඇඳුම් පළඳවා මනාව සරසන ලද මහා ඇතෙකු පිට නංවා නුවර වීදියක් වීදියක් පාසා යවමින් අඬබෙර ගසමින් මෙසේ ප්‍රකාශ කිරීමට අවස්ථාව සලස්වා ඇත. අද දින සිට දින දහයකට පසුව බුදුරජාණන් වහන්සේගේ දළදා වහන්සේ පිටතට වැඩම කර අභයගිරි මහා විහාරයයෙහි තැන්පත් කරවා දළදා ප්‍රදර්ශනය සිදුකරන බැවින් පින් කැමැති ගිහි පැවිදි සියල්ලෝම මාර්ගය දෙපස සරසවා කුඩා වීථි, මහා වීථි ආදී කොට ඇති සියල්ලක්ම සරසවා පුද පූජාවන් කිරීමට මල් හා සුවඳ ආදීන්ගෙන් සැරසිය යුතු බවට නියෝග කොට ඇති බවට තොරතුරු ලැබෙයි. ඒ ආකාරයෙන් මහජනතාව මහත් හරසරින් යුක්තව දළදා පෙරහර පැවැත්වීමෙන් අනතුරුව අභයගිරි මහා විහාරයේදී දින අනූවක දළදා ප්‍රදර්ශනය පැවැත්වූ බවට තොරතුරු සඳහන් වෙයි. දින අනූව පුරාවටම සාමාන්‍ය ජනතාව වැල නොකැඩී පැමිණුන බවට පාහියන් දේශාටක භික්ෂුව විසින් තොරතුරු සඳහන් කර ඇත. ඊට අනතුරුව දළදා පෙරහර ගමන් ගන්නා වීදි දෙපස ජාතක කතාවල සඳහන් බෝසත් චරිත නිර්මාණය කරම්න් අඳින ලද චිත්‍ර මාර්ගය දෙපස ප්‍රදර්ශනය කරමින් පෙරහර ගමන්කරවීමට කටයුතු කර ඇති බවට තොරතුරු ලැබෙයි. .
කිත්සිරි මෙවන් රජතුමාගෙන් පසුව අනුරාධපුර යුගයේ රාජ්‍ය කළ රජවරුන් දළදා හාමුදුරුවන් වහන්සේ රාජ්‍යත්වයේ සංකේතයක් බවට පත් කරගෙන පුද පූජාවන් පැවැත්වූ බවට තොරතුරු හමුවුණත් පෙරහර පැවැත් වූ බවක් සඳහන් වන්නේ නැහැ. කිත්සිරි මෙවන් රජතුමාගෙන් පසුව පෙරහර පැවැත්වූ බවට තොරතුරු හමුවන්නේ පොළොන්නරු යුගයේ රාජ්‍ය කළ මහාපරාක්‍රමබාහු මහ රජතුමා බවට තොරතුරු ලැබෙයි. මහාපරාක්‍රමබාහු රජතුමා කිත්සිරි මෙවන් රජතුමා කරන ලද පෙරහරට නොදෙවෙනි ආකාරයට මහා පෙරහරක් සංවිධානය කරමින් දළදා හාමුදුරුවන් වහන්සේ උදෙසා පුද පූජාවන් පැවැත්වූ බවට තොරතුරු හමුවෙයි. පරාක්‍රම බාහු රජතුමා ක්‍රි. වර්ෂ 1153දීත් 1186 යන කාල වකවානුවෙහිදීත් එතුමා රාජ්‍ය කර ඇත. තමන්ගේ රාජ මන්දිරයේ සිට නගරය දක්වා සැරසිළි කරමින් නගර මධ්‍යයේ දළදා මන්දිරයක් නිර්මාණය කර ඒ ගමන් මාර්ගයෙහි දළදා හාමුදුරුවන් වහන්සේ පෙරහරින් වැඩමවූ බව සඳහන් වෙයි.
